Historia Szkoły

Szkołę w Brańsku, od XV wieku aż do początków XIX stulecia, prowadził Kościół rzymskokatolicki. Obejmowała ona teren parafii, stąd nazywano ją parafialną. Niektórzy uczniowie tej placówki kontynuowali swą edukację na uniwersytetach w Krakowie i Wilnie, na Akademii Zamoyskiej, a także w Padwie i na innych uczelniach. W dobie oświecenia w tej szkole uczyły się także dziewczęta.

Pierwszą świecką szkołę założyli w Brańsku Prusacy, w pierwszych  latach po trzecim rozbiorze Polski. Ten zaborca w szkolnictwie upatrywał narzędzia germanizacji polskiego społeczeństwa. Do Zjednoczonej Szkoły Mieszczańskiej i Wojskowej uczęszczały dzieci mieszczan i żołnierzy. Nadal funkcjonowała też szkoła parafialna.

W 1807 roku Brańsk znalazł się pod zaborem rosyjskim. Władze carskie nie dbały o oświatę. Szkołę pruską zamknięto, ale szkołę dla swoich parafian nadal prowadzili proboszczowie katoliccy. Uczyło się w niej 30 uczniów obojga płci. Obok podstaw edukacji ogólnej kultywowano w niej polskie tradycje, kształtowano religijność oraz przywiązanie do katolicyzmu. To nie było po myśli władz zaborczych. Niebawem wydały one szereg rosyjskich rozporządzeń o reformie szkolnej, które spowodowały przejęcie kontroli nad szkołami przez państwo i stopniowe, a w końcu i całkowite rugowanie z nich języka polskiego. Reforma szkolnictwa z 1826 roku zmieniła szkoły parafialne w początkowe świeckie (zwane też parafialnymi od obszaru okręgu szkolnego obejmującego parafię). Pojedynczy uczniowie z Brańska kontynuowała naukę, głównie w Białymstoku i w Drohiczynie. Ze względu na prace polowe (rodzice wykorzystywali do nich także dzieci), rok szkolny trwał zazwyczaj tylko od świętego Marcina (11 XI) do św. Jerzego (23 IV). Przed połową XIX wieku szkołę umieszczono w ratuszu miejskim. Uczęszczało do niej około 50 uczniów. Koszty nauki ponosili rodzice. W 1860 roku rozebrano ratusz miejski, by pobudować w jego miejsce okazałą cerkiew prawosławną. Szkoła utraciła swe lokum. Nową, drewnianą szkołę wzniesiono przy ul. Binduga (budynek rozebrano w 2009 r.). Zgodnie z programami rosyjskimi prowadzono tam jednoklasową szkołę ludową, która w zamierzeniach władz zaborczych stanowiła ważny element rusyfikacyjny społeczeństwa polskiego. Placówka była częściowo, a później niemal całkowicie finansowana z budżetu państwa. Rusyfikacja powodowała, że uczyło się w niej coraz mniej dzieci, z 74 w 1852, do 35 uczniów w 1886 roku. O niedostatkach edukacji świadczą dane z końca XIX wieku. Wówczas w Brańsku tylko 55% mężczyzn i 40% kobiet potrafiło czytać i pisać. Około 60% dzieci w wieku szkolnym (między 6 a 19 rokiem życia) nie było objętych żadną oficjalną formą nauczania. Pośród mieszkańców miasta w 1897 roku tylko 5 mężczyzn miało ukończone studia wyższe (w tym jeden techniczne), a szkoły średnie 19 osób.

Od jesieni 1909 roku podniesiono stan organizacyjny szkoły w Brańsku z jedno, do dwuklasowej. W związku z tym obsada nauczycielska zwiększyła się do trzyosobowej. Brak zgody władz carskich na otwieranie polskich szkół, czy też nauczanie w języku polskim, było celowym zabiegiem politycznym. Miejscowe katolicka społeczność organizowała nielegalne nauczanie w języku polskim. Korespondent „Kuriera Litewskiego” w 1914 roku pisał, że w ramach zwalczania nielegalnego nauczania w powiecie bielskim: Tej zimy połów „polskich szkółek” był nadzwyczaj obfity.

Pod koniec XIX wieku powstała w Brańsku szkółka „gramoty”, przekształcona około 1901 roku w żeńską jednoklasową szkołę cerkiewno-parafialną. Mieściła się ona w drewnianym budynku przy ul. Glinickiej (Mickiewicza). Podnosiła ona poziom edukacji pośród dziewczynek wyznania prawosławnego. Edukacja Żydów mieszkających ówcześnie w Brańsku prowadzona była przez prywatnych nauczycieli w niewielkich grupach dzieci, a starsza religijna młodzież uczęszczała do szkoły na wyższym poziomie (jesziwy rabina Szkopa). Była też szkoła dla uboższej młodzieży żydowskiej – „Talmud Tora”.

Jesienią 1915 roku oświata rosyjska, uprzywilejowana pod berłem carskim, przestała funkcjonować za przyczyną okupacji niemieckiej. Po wielu latach ponownie pojawiła się wówczas w Brańsku szkoła z polskim językiem nauczania, założona przez księdza i grupę światłych mieszczan. Do czerwca 1919 roku funkcjonowała ona jako „Szkoła Polska”. W odrodzonej Polsce, od jesieni 1919 roku, w Brańsku działała jako „Publiczna Szkoła Powszechna”, siedmioklasowa, o najwyższym ówcześnie stopniu organizacyjnym, na etapie powszechnym. Zatrudniała 9-10 nauczycieli etatowych. Większość pedagogów pochodziła z Galicji. Wraz z rozwojem szkoły, na cele edukacyjne przeznaczano kolejne budynki przy ul. Kościuszki (trzy obiekty) i przy ul. Mickiewicza. W roku szkolnym 1931/1932 pośród 465 uczniów było: 239 katolików (51,4%), 219 żydów (47,1%), 6 prawosławnych (1,3%) i ewangelik (0,2%). Wiosną 1939 roku uczniów było 615. Dalszą naukę podejmowało ledwie około 10% uczniów, najczęściej szkołach średnich w: Drohiczynie, Bielsku, Białymstoku i Grodnie. Niewielka grupa ukończyła studia wyższe.

Szkołą zarządzał kierownik Jan Żepij, pracujący tutaj od 1919 do 1939 roku. Prowadzono szeroką edukację pozaszkolną. Najaktywniejsze było Szkolne Koło Młodzieży Polskiego Czerwonego Krzyża. W 1930 roku Koło to doprowadziło do godnego pochówku i upamiętnienia sześciu żołnierzy polskich poległych w czasie wojny polsko-bolszewickiej (mogiła na cmentarzu katolickim). W 1938 roku zorganizowano uroczystość wręczenia Kołu sztandaru, w której uczestniczyli gen. Aleksander Osiński i Wanda Piłsudska, córka Marszałka Józefa Piłsudskiego. 

Szkoły funkcjonujące w czasie II wojny światowej, kształciły zgodnie z interesem okupantów. Indoktrynacji komunistycznej poddawano uczniów w sowieckiej szkole od jesieni 1939 do czerwca 1941 roku. Niektórzy polscy nauczyciele zagrożeni aresztowaniem i zsyłkami na Sybir, uciekli. Annie Wiecheckiej i Antoninie Żepij nie udało się uniknąć wywiezienia do Kazachstanu. Niemcy zezwolili na pracę szkoły przez dwa lata (1941-1943), ale tylko w zakresie dwuklasowej szkoły elementarnej. W cyklu rocznym naukę pobierało ogółem 125 uczniów. Nauczycieli było trzech. Prowadzono utajnione nauczanie w zakresie pełnej szkoły siedmioklasowej, za co nauczycielom groził obóz koncentracyjny. Wiosną 1944 roku hitlerowcy aresztowali ukrywającego się nauczyciela Władysława Sztejmana i więzili go w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen. Zaś inny nauczyciel, Adam Koczela, ukrywał do końca okupacji.

Sowieci zajęli Brańsk latem 1944 roku. Podstępnie aresztowano wówczas miejscowy sztab Armii Krajowej, w skład którego wchodzi też nauczyciele: por. Jan Siergiejuk ps. „Lis” – dowódca kompanii AK (nauczyciel z Mnia), ppor. Feliks Kozłowski ps. „Berkas” – oficer wywiadu AK (nauczyciel z Oleksina), por. Stanisław Feruś ps. „Grzmot” (nauczyciel z Narwi i Brańska), por. Jan Kołosowski ps. „Lont” (nauczyciel z Bronki). Zostali oni uprowadzeni na teren Związku Sowieckiego.

Nie tylko nauczyciele wykazali się patriotyzmem, ale i postawa młodzieży w okresie II wojny światowej dowiodła wysokich walorów wychowawczych polskiej szkoły sanacyjnej. Wielu byłych wychowanków szkoły brało czynny udział w konspiracji, a część z nich poniosła największą ofiarę, oddając życie za wolną i niepodległą Ojczyznę. Na skutek wojny Brańsk został w znacznym stopniu pozbawiony doświadczonej kadry pedagogicznej, budynki szkolne popadły w ruinę. Społeczność żydowska, stanowiąca połowę mieszkańców miasta, została przez Niemców zgładzona, głównie w obozie zagłady w Treblince  w 1942 roku.

Po wojnie z dawnej kadry pedagogicznej pozostały tylko dwie nauczycielki. Dość szybko dołączyli do nich nauczyciele z okolicznych placówek. Szkoła w Brańsku wznowiła działalność jesienią 1944 roku. Jednak niebawem istotę wychowania państwowego narodowo-religijnego, zmieniono na świeckie wychowanie w duchu marksistowsko-leninowskim, a nawet stalinowskim. Stopniowo wymieniano kadrę nauczycielską na wierną nowej władzy.

W roku szkolnym 1945/1946 naukę w Brańsku pobierało 490 uczniów, a uczyło ich 13 nauczycieli. Liczba uczniów w latach 1945-1956 wynosiła od 440 do 545. Klasy były przepełnione. Odsetek uczniów bez promocji i klasyfikacji wahał się od 7 do aż 16%. Miejscowe społeczeństwo przez wiele lat zabiegało o szkołę średnią w Brańsku, ale nowe władze prosowieckie teren ten uznawały „za nieodpowiedni do wychowywania socjalistycznej młodzieży”. Wynikało to stąd, że władze prosowieckie uważały mieszkańców Brańska i okolic za wrogo ustosunkowanych do tamtejszej rzeczywistości. 

Jesienią 1957 roku oddano do użytku nowy, dwupiętrowy budynek szkolny z salą gimnastyczną, przy ul. Błonie i ul. Szosa (obecnie ul. Armii Krajowej). W latach 1959-1961 wybudowano boisko sportowe i obiekty towarzyszące. Poprawa warunków lokalowych szkoły niemal zbiegła się z „wojną o krzyże”, które nakazano usunąć z klas. Władza protesty społeczne w tej sprawie stłumiła. W 1961 roku, na prawie trzydzieści lat, zabroniono nauczania religii. Zaś krzyże do szkoły powróciły w 1980 roku, jako zdobycz „Solidarności”, chociaż pięć lat później władza podjęła nieudaną akcję ich zdjęcia. Od roku szkolnego 1962/1963 rozpoczęto realizację ośmioklasowej szkoły podstawowej, w miejsce dotychczasowej siedmioklasowej. Pierwszy rocznik ukończył klasę ósmą wiosną 1967 roku. Liczba uczniów wahała się od 500 w 1957 do 700 w 1967 roku. Nauczycieli było od 14 do 25.

Od 1974 do 1984 roku placówka oświatowa w Brańsku funkcjonowała jako Zbiorcza Szkoła Gminna, z podległymi siedmioma filiami oraz dziewięcioma szkołami podstawowymi w pobliskich wsiach. W latach 1986-1991 wybudowano nowe skrzydło szkoły.

Od 1946 do 1951 roku funkcjonowała w Brańsku Publiczna Średnia Szkoła Zawodowa, która po trzech latach nauki dawała uprawnienia do wykonywania zawodów: krawca, ślusarza i stolarza. W latach 1959-1986 funkcjonowało w Brańsku szkolnictwo rolnicze (kursy, szkoła zawodowa – od 1969 i technikum – od 1976 roku, dwa lata później w ramach Zespołu Szkół Rolniczych).  

Po bankructwie socjalizmu i przemianach demokratycznych 1989 roku, szkołę odpolityczniono. Mieszkańcy Brańska powrócili do marzeń o szkole średniej. Tym razem, w 1992 roku dzięki zaangażowaniu grupy osób, udało się przeforsować powołanie w Brańsku Liceum Ogólnokształcącego, pod jednym kierownictwem ze Szkołą Podstawową,  jako Zespół Szkół Ogólnokształcących. Od 1995 do 2018 roku funkcjonowała Zasadnicza Szkoła Zawodowa, a praktyczną naukę zawodów prowadzili miejscowi rzemieślnicy i niektóre zakłady pracy, pod nadzorem Cechu Rzemiosł. Z tego powodu placówka skupiająca szkołę podstawową, liceum i zawodówkę, funkcjonuje pod nazwą Zespół Szkół. Patronem jej od 1996 roku jest Armia Krajowa.

Organem prowadzącym szkołę jest samorząd miasta Brańsk, głównie dzięki któremu (także wsparciu społecznemu i z budżetu państwa) kompleks szkolny w latach 90. XX wieku i na początku XXI wieku wzbogacił się o stadion i nowe boiska oraz dużą halę sportową, a także ogród botaniczny. W ostatnich kilkunastu latach zmieniono pokrycie dachów, wymieniono okna i remontowano wnętrza, zadbano o otoczenie szkoły, nowe place zabaw. Otwarto świetlicę szkolną. Szkoła ma nowoczesne wyposażenie komputerowe i multimedialne, biblioteka dysponuje z licznym księgozbiorem. Od ponad 60 lat funkcjonuje kuchnia ze stołówką szkolną. Uczniowie znajdują się pod opieką medyczną. 

W roku szkolnym 1997/1998 w Zespole Szkół zatrudnionych było 36 nauczycieli w pełnym wymiarze czasu pracy, pedagog szkolny, dwóch bibliotekarzy i 15 pracowników obsługi. Ponadto pięciu nauczycieli w niepełnym wymiarze czasu pracy. Uczniów było 835, w tym w szkole podstawowej 620, LO 128, ZSZ 87. W latach 2015-2018 głównie głęboki niż demograficzny spowodował problemy  z naborem do szkoły zawodowej (została wygaszona w 2018 r.) i do liceum, które nadal funkcjonuje. Od 2019 roku w ramach Zespołu Szkół, a nie przedszkola, funkcjonują również dwa oddziały sześciolatków. Obecnie (2019/2020) w całym Zespole Szkół im. Armii Krajowej w Brańsku uczy się 350 uczniów.

Szkolnictwo w Polsce od kilkudziesięciu lat znajduje się w niemal permanentnym stanie reform, nie zawsze przemyślanych. Wobec ogólnopolskiego oporu rodziców, w 2015 roku niepowodzeniem zakończył się projekt obniżenia wieku szkolnego z 7 do 6 lat (wdrożony był tylko przez rok). Zlikwidowano istniejące przez 20 lat gimnazjum (1999-2019), przywrócono ośmioletnią szkołę podstawową (pierwsi absolwenci w 2019 r.), naukę w liceum ogólnokształcącym przedłużono do czterech lat. Zmieniono podstawy programowe. Jest to powrót do modelu organizacyjnego sprzed 1999 roku.  

Szkołę Podstawową w Brańsku od 1945 roku ukończyło ponad 3500 uczniów, Publiczną Średnią Szkołę Zawodową w latach 1945-1951 około 300 uczniów, absolwentów kursów rolniczych (1959-1969) było ponad 90, Zasadniczą Szkołę Rolniczą w latach 1969-1985 ukończyło ok. 390 uczniów, zaś technikum rolnicze ponad 170 (maturę uzyskało 80 z nich), gimnazjum w latach 1999-2019 ukończyło około tysiąca uczniów, ZSZ ponad 300, a Liceum Ogólnokształcące ponad 600 uczniów. Ponadto kilkadziesiąt osób ukończyło szkołę zawodową i liceum dla pracujących, funkcjonujące kilkanaście lat temu.    

    

 

Opracowano na podstawie książek: Zbigniew Romaniuk, Szkolnictwo w Brańsku na przestrzeni wieków, Brańsk 2007, ss. 246; Zbigniew Romaniuk, Jarosław Usakiewicz, Związek Nauczycielstwa Polskiego w Brańsku i okolicach, Brańsk 2006, ss. 138.